Inleiding - Spoorzoeken in de Rivierenbuurt
|
INLEIDING
Deze website is toevallig ontstaan. Het begon in 2008 met een project op de Donge basisschool over de Jodenvervolging in de Tweede Wereldoorlog. De school ligt in de Rivierenbuurt in Amsterdam-Zuid. De leerlingen zochten uit wat er met de Joodse buren van de school in de oorlog gebeurd was. Het ging alleen om de vier stukken straat om het schoolplein heen. Daar woonden in 1941 op 62 adressen Joden: van hen zijn er 142 omgebracht; 45 hebben de oorlog overleefd. De leerlingen maakten van de huizen foto’s, schreven gedichten en exposeerden hun werk voor de school, ouders en buurtgenoten. De bedenker van dit project was Ido Abram, directeur van de Stichting Leren. Jos Wiersema, de webmaster van ‘Het Geheugen van de Rivierenbuurt’ besprak op zijn website het project. Zo hebben Abram en Wiersema, de makers van de website ‘Spoorzoeken in de Rivierenbuurt’, elkaar leren kennen.
De leerlingen van de Dongeschool begonnen het project met een kijkopdracht. “Loop om de school heen en noteer wat je voor het eerst opvalt”. Wat geen enkele van de vijfenveertig leerlingen zag, waren de met witte verf op de muren geschilderde cijfers, die overeenkwamen met de huisnummers. Toch waren dat er heel wat. Het bleek later dat bijna niemand van de tegenwoordige bewoners van de Rivierenbuurt die geschilderde huisnummers opmerkt. Ze werden in de Tweede Wereldoorlog met lichtgevende of witte verf op de buitenmuren aangebracht in het kader van de algemene verduisteringsmaatregelen. Meestal aan de voorkant van het huis, maar soms ook wel aan de achterkant. Zo was in het donker toch nog enigszins te zien welk huis je zag.
Op de naleving van de verduisteringsmaatregelen werd toegezien door de plaatselijke Luchtbeschermingsdienst (LBD). Die dienst had tot taak de burgerbevolking te wijzen op de gevaren van luchtaanvallen en op de maatregelen die de burgers zelf konden nemen om de risico’s te beperken. De LBD werd opgericht in 1927/1928, maar pas werkelijk actief vanaf 1936. De bezetter handhaafde de LBD vanaf 1940 naadloos. De dienst controleerde of men zich hield aan de voorgeschreven verduisteringsmaatregelen. De LBD werd in 1945 opgeheven.
De eerste verduisteringsverordeningen dateren van de nacht van 10 op 11 mei 1940 en bleven de hele oorlog van kracht. Ze golden voor heel Amsterdam en ook voor andere steden en dorpen. De ongeziene geschilderde cijfers in alleen de Rivierenbuurt werden het eerste spoor, dat Abram en Wiersema gingen volgen. Dat leverde 151 huisnummers op die alle twee keer werden gefotografeerd: van veraf en van dichtbij. Alleen de cijfers aan de voorkanten van de huizen werden gefotografeerd, die nog (enigszins) herkenbaar waren. Op de site zijn wel enkele reeds bestaande foto’s van cijfers aan de achterkanten van huizen in Amsterdam geplaatst.
Abram en Wiersema vroegen zich ook af, hoeveel Joden er nu nog – in 2009-2010 – in de Rivierenbuurt wonen? Overal aanbellen en vragen “Wonen hier Joden?” was geen optie in een buurt waar slechts 4.000 van de 17.000 Joden de Tweede Wereldoorlog overleefd hebben. Ze kozen daarom voor een andere weg. Een klassieke weg. Van oudsher bevestigen Joden aan de deurpost van hun woning een mezoeza, een in een kokertje opgerolde tekst uit de Tora (Bijbel). Dat doen ze tegenwoordig ook nog wel, maar lang niet altijd. Deze kokertjes waren het tweede spoor, waarnaar Abram en Wiersema op zoek gingen. Ze vonden er 56, alle of bijna alle van na de Tweede Wereldoorlog. Ook die werden gefotografeerd, maar alleen van dichtbij. Nog steeds stellen de meeste Joden, vijfenzestig jaar na het einde van de Tweede Wereldoorlog, het herkenbaar fotograferen van hun woning niet op prijs. Een schatting van het aantal Joden dat nu weer (of nog) in de Rivierenbuurt woont, is moeilijk te maken. Het kunnen er vierhonderd zijn, maar evengoed het dubbele of driedubbele.
De twee sporen zijn door Hans Hendriks en Peter Keller gefotografeerd. De foto’s zijn op deze website te bekijken. Op de site vindt de bezoeker verder een openingsgedicht van Paul Gellings, twee video-interviews, filmpjes en wetenswaardigheden over de geschilderde huisnummers en de mezoeza’s. Twee artikelen uit het dagblad Het Parool, de reacties daarop (meestal per e-mail), interessante andere teksten en illustraties en nog veel meer.
Enkele reacties op de artikelen in Het Parool legden een direct verband tussen de geschilderde huisnummers en het ophalen van Joden. Hoogstwaarschijnlijk ten onrechte. Wel was de LBD er vroeg bij Joden, communisten en andere anti-Duits gezinden uit zijn organisatie te weren. “De eerste openlijke discriminatie, die tot de Joden doordrong, vond plaats bij de luchtbescherming ... op 14 mei 1940.” (Jacques Presser. Ondergang. De vervolging en verdelging van het Nederlandse Jodendom 1940-1945. Deel 1, p. 18. Staatsuitgeverij, Den Haag, 1965). Het is goed dat te bedenken bij het bekijken van het hilarisch filmpje ‘Gezelligheid achter de verduisteringsgordijnen’ en de luchtige rapportages over verduisteren in het katholieke weekblad De Geïllustreerde Pers.
Deel dit artikel nu met uw vrienden